Çocuk için Oyun Nedir, Neden Önemlidir?

Oyun, mutlu ve sağlıklı çocuk gelişiminin önemli bir parçasıdır. Çocuğun büyümesi ve sağlıklı gelişmesi için beslenme, barınma, sevgi ne kadar önemliyse oyun da aynı öneme sahiptir (Çankaya, 2014). Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 31. Maddesi’nde “Taraf devletler çocuğun dinlenme, boş zamanı değerlendirme, oynama ve yaşına uygun eğlence etkinliklerinde bulunma, kültürel ve sanatsal yaşama serbestçe katılma hakkı sunar.” (UNICEF, 2020) ifadeleriyle oyunun önemi ve çocuk için bir hak olduğu vurgulanmıştır.

Oyun; belli bir amaca yönelik ya da amaçsız olarak, kuralları ya da kuralsız çocuğun isteyerek ve hoşlanarak katıldığı araçlı ya da araçsız olarak gerçekleştirilen doğal öğrenme aracı olarak tanımlanabilir (Çankaya, 2014). Sözlük anlamı ise yetenek ve zekâ geliştirici, belli kuralları olan, iyi vakit geçirmeye yarayan eğlence olarak yer almaktadır. (TDK, 2020) Oyunun özellikleri yaş grubuna, kültüre, cinsiyete göre değişiklik göstermektedir. Fakat oyunun çocuğun gelişiminin önemli bir unsuru olması ve doğal öğrenme aracı olması tüm yaş grupları ve oyun türleri için geçerlidir.

Çocuk oyun oynarken birçok alandaki gelişimini sürdürmekte ve hayata dair pek çok beceriyi kazanmaktadır. Piaget oyunun; çocuklarda ağırlık, renk, şekil, zaman, mekân, sayma vb. kavramlarının gelişiminde etkili olduğunu dile getirmiştir. (Kurşun, 2020) Çocuk oyun oynarken karşısındaki kişinin söylediklerini anlama, yönergeleri yerine getirme, kendini ifade etme, dili etkili kullanma, ikincil dil edinme gibi dil gelişimini destekleyici süreçler içerisinde bulunur. Oyun içerisinde hayal kurma, problem çözme, kendine güven, iş birliği yapma, disiplin gibi yaşamın her alanında kullanacakları beceriler edinirler (MEB, 2020).Baba, anne, öğretmen, polis, yönetici gibi yetişkin hayatlarında edinecekleri rolleri oyun oynarken deneyimler ve rollere hazırlanırlar. Çocukların fiziksel gelişiminde de oyunun önemli bir yeri vardır. Oyun içerisinde yürüme, koşma, atlama, tırmanma, kayma, zıplama gibi farklı hareketleri sürekli yapan çocukların kol-bacak gibi büyük kaslarının gelişimi desteklenmektedir. Makas kullanma, ip bağlama, boyama, düğme geçirme gibi hareketlerle de küçük kaslarının gelişimi desteklenmektedir (Çankaya, 2014). Çocuk oyun içerisinde mutluluk, heyecan, üzüntü, korku, cesaret gibi pek çok duygusunu ifade etme, öfke ve hayal kırıklığı gibi duygularını güvenli bir şekilde ifade etme yolu bulur. Çocuklar için oyunlar farklılık gösterir. Çocuk bazen yalnız oynamaktan hoşlanırken bazen kalabalık grupla oynamak isteyebilir. Bazen yaşıtlarıyla oynamak isterken bazen ebeveyni ile oynamak isteyebilir. Bazen sokakta oynamak isterken bazen çevrim içi oyunlar oynamak isteyebilir. Her yerde ve her zamanda çocuğun gelişimi ve iyilik hali için en temel ihtiyaçlardan biri oyundur. Oyun içerisinde tüm bu süreçleri edinerek çocuk, sosyal bir birey olarak kendi başına toplumda yer almaya hazırlanır (Egemen, Yılmaz ve Akil, 2004).

Oyun ve Yaş Grupları
Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 1. maddesine göre onsekiz (18) yaşına kadar her insan çocuk sayılmaktadır. Bu geniş yaş aralığından çocukların gelişimsel özellikleri, ihtiyaçları ve oyun oynama şekilleri değişmektedir. Bir bebek için yüzünüzü kapatıp açtığınız ce-e oyunu basit bir oyun olurken okul öncesi öğrenci için parkta kumla oynamak oyun olabilir (Talaris Institute, 2020). İlkokul öğrencisi için okul bahçesinde yakalama keyifli bir oyunken lise öğrencisi online oyunlar oynamayı tercih edebilir. Oyun oynama eğilimi erken çocukluk döneminde (0-6 yaş) giderek artmakta, çocukluk döneminde (7-12 yaş) sabit kalmakta ve ergenlik döneminde (12 ve üzeri yaş) azalmaktadır. Piaget’e oyunun bilişsel gelişim için önemli olduğu savunarak oyunu alıştırma oyunları, sembolik oyunlar ve kurallı oyunlar olarak üç evrede ele alır (Güven, 2018). 0-2 yaş aralığındaki çocuk için oyun alıştırma oyunudur. Kendi bedenini, çevresindeki nesnelerin işlevlerini öğrenir. 2-12 yaş aralığındaki çocuk sembolik oyunları ile çevresindeki kişileri, olayları taklit ederek insan yaşamı için önemli olayları deneyimler. 12 yaş ve üzerindeki çocukları kurallı oyunlar oynayarak mantıklı, gerçekçi ve daha karmaşık oyunlar oynar. (Egemen, Yılmaz ve Akil, 2004).

Oyun ve Ebeveyn/Bakım veren İlişkisi
Çocuklar doğaları gereği oyun oynarlar. Oyun oynayarak çevrelerini, yaşamı öğrenirler, diğerleri ile iletişim kurarlar. Çocuklar ilk olarak ebeveynleriyle oynarlar ve gelişim süreçlerinde de ebeveynleriyle oynamaya devam ederler. Çocuğa bakım vermek kadar onunla oyun oynamak, boş zamanlarını beraber geçirmek ebeveyn-çocuk etkileşimini arttırır. Çocuk oyun oynarken ebeveynin/bakım verenin sadece aynı odada bulunması etkileşim için yeterli değildir (Güneysu. 2017). Ebeveyn/bakım verenin çocukla birlikte oyun oynaması aralarında güçlü bir bağ kurulmasını, içsel dünyaların daha yakından tanınması, çocuğu kendini güvende hissetmesi, çocuğun desteklenmesi gereken alanın belirlenmesi, duyguların dışa vurulması gibi pek çok alanda aileye ve çocuğa destek sağlar (MEB, 2020). Çocuğun oyun oynamasını desteklemek için yeterli alan, zaman ve anlayışlı tavır ebeveyn/bakım veren tarafından gösterilmelidir. Ebeveyn/bakım veren çocuğun oyununa her zaman katılmayabilir. Çocuk keyifli bir şekilde oyun oynuyorsa sadece izleyici olarak ebeveyn/bakım veren çocuğun yanında kalabilir. Eğer çocuk ebeveyn/bakım verenden oyuna katılmasını istiyorsa bunu sözel veya sözel olmayan yollarla dile getirebilir. Çocuğun ebeveyn/bakım verenin yakınında dolanması, dikkatini çekmek için rahatsız edici şeyler yapması sözel olmayan yollara örnek verilebilir. (MEB, 2020)

Çocuğun oyun içerisinde keşfetmesine, deneme-yanılma yapmasına, hata yapmasına izin verilmelidir. Çocuğun rehberliğe ihtiyacı varsa yargılamadan çocuk desteklenebilir. Fakat her çocuğunun gelişiminin kendi hızında olduğu unutulmamalıdır. Oyun oynarken zorlandığı zamanlarda hemen müdahale edilmemeli, beceri kazanımı için zorluğu aşmasına zaman tanınmalıdır. Oyun seçimleri çoğunlukla çocuğa bırakılmalıdır. Problem çözme, etkili iletişim, uzlaşma gibi süreçlerin öğrenilmesi için doğal bir yol olarak oyunun konusu için tartışarak ortak bir karar da verilebilir. Çocuk oyunun konusu ölüm, hastalık gibi zor konular olabilir. Bu durumda ebeveyn/bakım veren çocuğu korumak için bu konuya izin vermek istemeyebilir. Fakat çocuk bu konuları oyun içerisine getirerek kendini güvende hissettiği oyun alanında duygularını ifade etmek, durumla yüzleşmek, aklındaki bir soruyu sormak isteyebilir. Bu konudaki oyunlar oynandığında ebeveyn/bakım verenin çocuğun yanlış anlamasını düzeltme, şüphe ve endişelerini giderme, duygularla başa çıkma konusunda destek verme imkanı da ortaya çıkmaktadır. (IPA, 2020). Oyun oynarken çocukla konuşmak ilişkinin güçlenmesi, dil gelişimin desteklenmesi, duygu ve düşüncelerin paylaşılması için önemlidir. (Klimczak, 2016) Açık uçlu sorular, çocukları düşündürücü sorular sorulabilir. Fakat oyunu kesintiye uğratacak farklı konulardaki sorular oyun sonrasına saklanmalıdır. Çocukla birlikte oyun oynarken oyuncak zorunlu değildir. Evde bulunan karton, eski çarşaf, mandal, düğme, ip vb pek çok eşya oyun içerisinde kullanılabilir (IPA, 2020). Günümüzde apartman dairelerinde büyüyen çocukların evden dışarıda oyun oynaması desteklenmelidir. Bu şekilde çocuklara temiz hava alma, yoğun fiziksel hareket gerektiren oyunlar oynama, egzersiz yapma imkanı sunulmalıdır (Egemen, Yılmaz ve Akil, 2004).

Çocuk ve Çevirimiçi Oyun
Teknolojik gelişmeler çocukların yeni oyun şekilleri bulmalarına, oyun aracılığıyla ekran karşısında daha fazla vakit geçirmesine neden olmuştur. Ebeveyn/bakım verenlerden daha farklı bir ortamda büyüyen çocukların gelişimlerinin olumsuz etkilenmemesi için dikkat edilmesi gereken durumlar ortaya çıkmıştır. Çocuğun oyun oynayarak geçirmesi gereken boş zamanını televizyon karşısında geçirmesi gelişimini olumsuz etkilemektedir (Çankaya, 2014). Oyun oynarken birçok yönden aktif olan çocuk, televizyon karşısında sadece alıcı konumunda yer alır. Fakat bu durum her zaman olumsuz değildir. Eğer kısa süreli, uygun içerikli ve kontrollü şekilde izlemeleri sağlanırsa televizyon da gelişimlerini katkı sağlar. Benzer şekilde bilgisayar oyunları şiddet içerikli olmayan, kısa süreli ve kontrollü olduğunda çocukların gelişimine katkı sağlayabilir.

Günümüzde çocukların oyun ihtiyacı teknolojik araçlar üzerinden giderilme eğilimi bulunmaktadır. Kaçınılmaz olarak görülen bu durumda dikkat edilmesi gereken temel kural çocukların oyun zamanlarının en fazla ne kadarının bilgisayar, internet üzerinde geçirdiklerini sınırlamaktır. 0-2 yaş aralığındaki çocukların internet, tv, telefonla vakit geçirmesi gelişimleri için uygun değildir. 2-6 yaş aralığında çocuklar için bu süre günlük 30 dakikayı geçmemelidir. İlkokul kademesindeki çocuklar için oyun için günlük 45 dakika aşılmamalıdır. Ortaokul kademesinde günlük 1 saat, lise kademesindeki ergenler için ise günlük 2 saat olarak internet kullanımı sınırlandırılmalıdır. (Yeşilay, 2020)